مجید رضاییان
یکم
روزنامه‌نگاری را باید در ترازوی «تکنولوژی» و «خرد» مورد سنجش قرار بدهیم. اگر از وب هوشمند، دیتاها و دیتاهای بزرگ، روبات‌ها و روبات‌های هوشمند برای عصر وب 3 تاکنون بسیار شنیده‌ایم؛ ولی هنوز تصویر روشنی از آن در دست نداریم، باوجوداین، امر مسلم آن است که «روزنامه‌نگاری آینده» به میزانی که تکنولوژی محور است؛ انسان‌محور نخواهد بود و این بزرگ‌ترین چالش روزنامه‌نگاری و درعین‌حال تصویر روزنامه‌نگاری آینده است. در اینجا یک نکته ظریف باقی می‌ماند: «تکلیف هویت روزنامه‌نگاری با اتکای به انسان و خرد چه می‌شود؟»
دوم:
ما در ایران مبحث «مطالعات روزنامه‌نگاری» را با «مطالعات رسانه» مخلوط می‌کنیم؛ درحالی‌که در همه جای دنیا، بین این دو، تفاوت اساسی وجود دارد؛ زیرا یکی، محتوا محور و دیگری فرم محور است. پاسخ پرسش پیش‌گفته، در اینجا با شناخت تفاوت این دو با یکدیگر، روشن می‌شود. «تکنولوژی»، مطالعات رسانه را و اشکال مربوط به آن را - بیش ازآنچه در وب 2 و شبکه‌های اجتماعی دیدیم - تغییر اساسی خواهد داد؛ اما مطالعات روزنامه‌نگاری، اتکای به انسان و خردورزی را هرگز از دست نمی‌دهد، گرچه با چالش مواجه خواهد شد.
سوم:
این روزها سخن از «دیتا ژورنالیسم» بسیار به گوش می‌رسد: گرچه تعریف واحدی درباره آن هنوز ارائه نشده است، اما واقعیت آن است که ما وارد عصر داده‌ها می‌شویم و همین امر، ما را وارد نوع جدیدی از روزنامه‌نگاری تکنولوژی محور خواهد کرد که ازنظر من، بقایی نخواهد داشت. چنانچه در ابتدای اوج‌گیری شبکه‌های اجتماعی – در حوالی سال 2010 - در کلاس‌ها، بارها این مضمون را نقد کردم که «روزنامه‌نگاری جایگزین» (روزنامه‌نگاری شبکه‌ای) چندان پا نخواهد گرفت و دیدیم چنین شد.
ارزیابی من نیز، درباره دیتا ژورنالیسم این است که تکنولوژی هوشمند، وب هوشمند و روبات‌ها نمی‌توانند در رقابت با انسان و خرد پا به عرصه محتوا بگذارند و مانند انسان در روزنامه‌نگاری، تولید محتوای عمیق داشته باشند.
آخر:
اینجاست که تعارض تکنولوژی و خرد - روزنامه‌نگاری و رسانه هوشمند- تحلیل و روبات‌ها و نرم‌افزارها و نهایتاً جنگ انسان و روزنامه‌نگار با داده‌ها، تکلیف را برای روزنامه‌نگاران فردای ما روشن کرده است: «هیچ راهی شایسته‌تر و کارآمدتر از روزنامه‌نگاری تحلیلی نیست.»
روزنامه‌نگاری تحلیلی، تنها ژانری است که به همه ما روزنامه‌نگاران، می‌آموزد چه تکنولوژی، هوشمند باشد یا نباشد؛ ما برای مخاطبان باید درباره دو عنصر آخر روزنامه‌نگاری – چگونگی و چرایی- سخن بگوییم. این همان راز پویایی روزنامه‌نگاری در آینده است که تکنولوژی توان پاسخگویی به آن را ندارد. افزون بر آن، به یاد داشته باشیم که «انفجار داده‌ها و داده‌های بزرگ» با ظهور اینترنت اشیا هرگز به معنای این نیست که می‌توان روی پرسش‌های اصلی انسان، مخاطب و جامعه، خط قرمز کشید. مگر شبکه‌های اجتماعی در عمر 15 ساله خود، توانستند پاسخ پرسش‌های اصلی مخاطب را بدهند؟ آیا توانستند جای روزنامه‌نگاری حرفه‌ای را بگیرند و با اتکا به ژانر روزنامه‌نگاری تحلیلی، پاسخ چگونگی‌ها و چرایی‌های رویدادها، تحولات و ابهام‌ها را بدهند؟ واقعیت آن است که پاسخ منفی است و نتیجه اینکه روزنامه‌نگاری تحلیلی در عصر وب 2 عمیق‌تر شد و در عصر وب هوشمند، قطعاً کارآمدتر می‌شود.
همه این‌ها به ما این درس را می‌دهد که هرگز نمی‌توان، نه روزنامه‌نگار و نه رسانه را محدود کرد و آزادی را از او گرفت؛ چراکه ژانر‌های متعدد و سبک‌های فراوانی وجود دارد که روزنامه‌نگاران، بر اساس آن می‌توانند راه حرفه‌ای خود را بیابند و پویا و تحلیلی، ادامه مسیر دهند.
